Dünyayı Sarsan Epidemi ve Pandemi Listesi

Bir kıta hatta tüm dünya yüzeyi gibi çok geniş bir alanda yayılan ve etkisini gösteren salgın hastalıklara (epidemilere) pandemi veya pandemik hastalıklar deniyor. Dünyamız yakın zamanda da coronavirüs (koronavirüs) 2019 (kısaltmasıyla COVID-19 ya da KOVID-19) pandemik hastalığıyla mücadele etti. İlk olarak 2019 yılında Wuhan şehrinde keşfedilen hastalık, keşfinden bu yana dünya çapında yayılarak 2019-2020 coronavirüs pandemisine yol açtı. Bu pandemi diğerleri gibi bir gün sona erdi ama dünyamızı derinden etkileyerek… ve insanoğlu için olumsuz etkilerinin yanında çok fazla da olumlu değişikliği beraberinde getirdi; sorgulama, gelişme ve bilime yönlenme dönemi yaşadık. Ancak corona, insanlık tarihinde görülen ilk pandemi de değildi. Peki tarih boyunca dünyayı etkileyen en büyük salgınlar nelerdi biliyor musunuz? Buyrun, bu yazımda listelediğim dünyayı en çok sarsan epidemi ve pandemi listesine:

Veba ile ölümün zaferi tablosu. 1607-1635, Berlin Alman Tarihi Müzesi Kaynak:Wikipedia (Bilinmiyor – Deutsches Historisches Museum Berlin, Kamu Malı, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=22485933)

Epidemi nedir? Epidemi ve pandemi farkı nedir?

Epidemi bir bölgede, bir toplumda veya bir grup insanda bir hastalığın salgın olarak yaygınlaşmasına deniyor.

Pandemi ise bölgeler ve gruplar üstü coğrafi bir salgın anlamına geliyor. Bir hastalığın pandemi ilan edilmesi, WHO (Dünya Sağlık Örgütü) tarafından yapılıyor.

Dünyayı en çok sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi

Tarih boyunca salgın hastalıklar, dünyada milyonlarca insanın ölümüne neden olmuş. Hatta insanlar, dünya tarihinde savaşlardan çok salgın hastalıklar nedeniyle ölmüş. Dünya tarihinde görülen pandemiler ise kara veba, kolera, grip, tifo, domuz gribi, COVID-19 olmuş.

Toplamda görülen epidemi ve pandemi sayısı oldukça fazla ancak aşağıda en çok insan kaybına yol açan ve 50.000’den fazla kişinin hayatını kaybettiği salgın hastalıkları listeledim:

MÖ 429-426 Atina vebası

Tarihteki ilk büyük veba salgını olan Atina veba salgınında 75.000-100.000 kişi (Atina halkının % 30’u) hayatını kaybetmiş.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – Atina vebası Michiel Sweerts, c. 1652-1654 Kaynak:Wikipedia (By Michiel Sweerts – Image: http://collections.lacma.org/sites/default/files/remote_images/piction/ma-31770455-O3.jpgGallery: http://collections.lacma.org/node/183358 archive copy, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=27201183)

165-180 Antoninus (Galen) salgını

Roma İmparatorluğu’nda başlayan Antoninus (Galen) salgını, doğu seferlerinden dönen askerler tarafından bulaşmış. Antoninus (Galen) salgınının belirtileri, çiçek hastalığıyla benzerlik göstermiş. Roma İmparatorları Lucius Verus ve Marcus Aurelius Antoninus da dâhil olmak üzere 20 yıl içinde Roma nüfusunun 7-15 milyonu bu hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiş. Salgın, Roma’nın çöküşünü tetiklemiş.

250-266 Kıbrıs vebası

Kıbrıs vebası, Roma İmparatorluğu’nda görülüp imparatorluğu ciddi olarak güçsüzleştirmiş. Tam kayıp bilinmese de bu salgın nedeniyle 1 milyonun üzerinde insanın öldüğü sanılıyor.

541-542 Jüstinyen vebası

Justinianus veba salgını, Bizans İmparatorluğu (özellikle başkent Konstantinopol), Sasani İmparatorluğu, Akdeniz etrafında bulunan liman şehirlerini etkilemiş. Yaklaşık 100 milyon kişi yani Avrupa nüfusunun % 40-50’si hayatını kaybetmiş.

Justinianus Veba Salgınının özelliği elin nekroz olması Kaynak:Wikipedia (CDC/Dr. Jack Poland – This media comes from the Centers for Disease Control and Prevention’s Public Health Image Library (PHIL), with identification number #4137.Note: Not all PHIL images are public domain; be sure to check copyright status and credit authors and content providers., Kamu Malı, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9023433)

735-737 Japonya çiçek salgını

Japonya’da görülen çiçek salgını (Tenpyō era), ülke nüfusunun ⅓’ünün ölmesine sebep olarak 2 milyondan fazla can almış. Salgın nedeniyle Japonya sosyal, ekonomik, dini yönden etkilenmiş.

1347-1357 Kara veba

1347 yılında ortaya çıkan ve 18. yüzyıla kadar etkili olan kara veba salgını, Asya’nın güney batısında başlayarak Avrupa’ya ulaşmış. Hastalık sadece İtalya’da 2 milyona yakın insanın, Avrupa nüfusunun ise ⅓’ünün yok olmasına sebep olmuş. Pandemi nedeniyle tüm dünyada toplamda 200 milyon civarında insan ölmüş. Toplumda tanrının ve kilisenin sorgulanmasına sebep olan kara veba salgınının, dinde reformun ve hayatın pek çok alanında Rönesans’ın başlamasının başlıca nedenlerinden biri olduğu biliniyor.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – Kara Ölüm’ün Toggenburg İncilinde resmedilmesi. (1441) Kaynak:Wikipedia (Bilinmiyor – Kupferstichkabinett, Staatliche Museen, Kamu Malı, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=206241)

1520 Meksika çiçek salgını

Avrupalılar yeni dünyayı keşfettiklerinde beraberlerinde getirdikleri virüs ve bakterileri buradaki insanlara bulaştırmışlar. İspanyol gemileriyle gelen kâşifler ile Yeni İspanya olarak bilinen günümüz Meksika’sındaki insanlara bulaşan çiçek hastalığı, 5-8 milyon arasında insanın ölümüne sebep olmuş. Çiçek hastalığı, irili kabarcıklar dökerek yüzde izler bırakan, ateşli, ağır ve bulaşıcı bir hastalık. Variola major ve Variola minor olmak üzere iki tipi bulunuyor.

1545-1548 ve 1576 Cocoliztli salgınları

16. yüzyılda Yeni İspanya diye bilinen günümüz Meksika’sında gerçekleşen kanamalı ateş salgını, cocoliztli salgınları olarak anılıyor. 1545-1548 arasında 5-15 milyon yani nüfusun % 80’i, 1576’da 2-25 milyon yani nüfusun % 50’si bu salgın nedeniyle hayatını kaybetmiş. Salgının nedeni tam olarak bilinmese de son 500 yılda o bölgede beliren en kötü kuraklık ve Avrupa istilasının ardından Meksika yerlilerinin yaşam şartları dolayısıyla daha da çok yayılmış olabileceği düşünülüyor. Salgınların Maya uygarlığı için sonun başlangıcı olduğu sanılıyor.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – Yerli kurbanlar, Florentine Codex (derleme tarihi 1540-1585) Kaynak:Wikipedia (By en:Bernardino de Sahagún (1499-1590), compiler. Original illustration by unknown 16th-century artist; this version of the drawing by unknown 16th-century copyist. – Florentine Codex (1540-1585), Book XII folio 54 [detail].As reproduced in:Fields, Sherry (2008). Pestilence and Headcolds: Encountering Illness in Colonial Mexico, Gutenberg-e series, e-book edn. New York: Columbia University Press, ISBN 978-0-231-14240-3.Reproduction from the MS. held at Biblioteca Medicea Laurenziana, Florence., Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7782729)

1629-1631 İtalyan vebası

İtalyan vebası daha çok kuzey ve merkez İtalya’yı vurmuş. Milano vebası olarak anılan salgın, 280.000 kişinin yani nüfusun % 25’inin ölümüne sebep olmuş. Salgın sonrasında İtalyan ekonomisi ciddi hasar görmüş.

Melchiorre Gherardini, Piazza S. Babila, Milano, 1630 veba salgını Kaynak:Wikipedia (By Melchiorre Gherardini – G. Nicodemi, ‘Un curioso documento iconografico della peste del 1630 a Milano’, Archivio storico lombardo, 5th series 9 (1922), 361–63 (p. 362)., Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15848648)

1665-1666 Büyük Londra vebası

Büyük Londra vebası, İngiltere Krallığı’nda yaşanan bir salgın. 100.000 kişi yani Londra nüfusunun yaklaşık % 15’i bu salgın nedeniyle hayatını kaybetmiş.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – Salgın devam ederken toplanan ölüler, 1665 Kaynak:Wikipedia (unknwn – http://theloveforhistory.com/wp-content/uploads/2011/06/plague_380x529_712060a.jpg, Kamu Malı, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17582564)

1679 Viyana vebası

Yersinia bakterisinin sebep olduğu sanılan Viyana vebası, fare ve diğer kemirgenlerdeki pirelerle yayılmış. Sonuç olarak salgın nedeniyle 76.000 kişi hayatını kaybetmiş.

Viyana’da veba hastanesi 1679 Kaynak:Wikipedia (Суспільне надбання (Public Domain), https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=188669)

1720-1722 Marsilya vebası

Fransa’da Marsilya’yı vuran veba salgını nedeniyle 100.000’den fazla kayıp olmuş.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – Marsilya vebası Kaynak:Wikipedia (Av Michel Serre – Eget arbete, Rvalette, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=56832600)

1738 Büyük veba

Balkan’larda görülen veba salgını nedeniyle 50.000’den fazla kişi hayatını kaybetmiş.

1770-1772 Rusya vebası

Rusya’da görülen veba salgını nedeniyle 50.000’den fazla kişi hayatını kaybetmiş.

1772 Pers vebası

Pers İmparatorluğu’nda görülen veba salgını nedeniyle 2 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmiş.

7 farklı Kolera salgını

İnsanlık tarihinde tam 7 kez büyük kolera salgını görülmüş. 1817-1824’de Asya ve Avrupa’da ortaya çıkan pandemi, 1899-1923 yılları arasında 800.000’den fazla kişiyi öldürmüş. Hastalık 1817′de Japonya’da, 1826′da Moskova’da, 1831′de Berlin’de, Paris’te ve Londra’da salgınlara sebep olmuş. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1912-1913 Balkan Savaşı sırasında görülen kolera salgını ciddi kayıplara sebep olmuş. Vibrio cholerae adlı bakteriyle gelişen ve kirli içme suyu nedeniyle bulaşan kolera, bağırsak enfeksiyonuna, daha sonra şiddetli ishale neden oluyor. Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization – WHO)’nün verdiği bilgiye göre her yıl 1.3-4 milyon arasında kişi koleraya yakalanıyor, 21.000-143.000 arasında kişi hayatını kaybediyor.

Pavel Fedotov tablosu 19. yüzyılda kolera salgınını gösteriyor Kaynak:Wikipedia (Por Pavel Fedotov – http://supotnitskiy.ru/book/book2-2.htm, Domínio público, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=49261012)

1855-1960 3. veba salgını

Çin’in Yunnan eyaletinden başlayarak farelerle dünyaya yayılan salgın, verdiği ağır kayıp nedeniyle Jüstinyen Vebası ve Avrupa’nın kara vebası ardından üçüncü veba olarak anılıyor. 3. veba salgını nedeniyle Hindistan’da 12 milyon, dünya genelinde 22 milyondan daha fazla insan hayatını kaybetmiş. Salgın sırasında tedavi edici ilaçlar, özellikle de antibiyotikler bulunmuş.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – 3. veba salgını Kaynak:Wikipedia (By Unknown author – Thomas H. Hahn Docu-Images»Historical photographs of China 中国摄影史图片库»The Manchurian Plague 1910-11 (2), original: „Чума въ Маньчжуріи“ въ 1910-1911 г.г., Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=451747)

1889-1890 grip salgını

Asya gribi ya da Rus gribi olarak anılan grip salgını nedeniyle 1 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmiş.

1915-1926 Uyku hastalığı

Uyku hastalığı olarak bilinen Encephalitis lethargica hastalığı, tsetse sineğinden bulaşıyor. Yaklaşık 5 milyon kişiyi etkileyen salgın nedeniyle 1,5 milyon kişi hayatını kaybetmiş. Kurtulanlar ise asla eski canlı hâline geri dönememiş. Beyni etkileyen hastalık, bulaştığı kişileri âdeta hareketsiz bir heykele döndürüyor, konuşma becerilerini bitiriyor.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – Enfekte olan bir maymunda Corpus striatum Kaynak:Wikipedia (By en:Constantin von Economo – von Economo C. Die Encephalitis lethargica (Mit zwölf lithographischen Tafeln). Franz Deuticke, ss. 1-79. Leipzig-Wien 1918, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3983171)

1918-1920 İspanyol Gribi salgını

İspanyol gribi, 1918’de ABD Kansas City’de bulunan Haskell County’de bir askeri kışlada ortaya çıkmış. I. Dünya Savaşı sonlarında ABD’den Avrupa’ya gönderilen Amerikalı askerler, gribi Avrupa’ya bulaştırmışlar. Bu gribe İspanyol gribi denilmesinin nedeni ise I. Dünya Savaşı sırasında Amerika ve Avrupa’da basına sansür uygulanması, savaşa girmeyen İspanya’da sansür olmaması ve grip haberlerinin İspanyol medyasından dünyaya duyurulması olmuş.

İspanyol gribine yakalanan hastalar solunum güçlüğü çekmiş, baş dönmesi, uykusuzluk, görme ve işitme kaybı yaşamış. Ölüm nedeni genelde gribin kendisi değil, virüsün akciğerde açtığı yaralara yerleşen bakterilerin oluşturduğu zatürre olmuş. Bu pandemi nedeniyle dünyada 100 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmiş.

İspanyol gribine yakalananlardan biri de Atatürk’müş. Atatürk 1918’de böbrek rahatsızlığı nedeniyle Viyana’da Cottage Sanatoryumu’nda tedavi olmuş. Sonra kaplıcalarıyla ünlü Karlsbad’a geçip burada bir süre dinlenmiş. Karlsbad’tan ayrılıp ülkemize dönmeden önce Viyana’ya gittiğinde Avrupa’yı kırıp geçiren İspanyol gribine yakalanmış. Viyana’da tedavi olup hastalığı atlattıktan sonra İstanbul’a dönmüş.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – 1918-1920 İspanyol gribi dünyada çok ciddi sayıda ölüme sebep oldu Kaynak:Wikipedia (By Uncredited photographer for St. Louis Post Dispatch – St. Louis Post Dispatch photo via [1], Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6648032)

1920-günümüz HIV-AIDS salgını

Maymunlardan insana geçtiği anlaşılan HIV virüsünün saptanabilen ilk örneği 1959’da Kongo’da görülmüş. Ancak hastalığın teşhisi ve adı ancak 1980’lerde konulabildi. 32 milyondan fazla insanın hayatına mal olan virüsü kesin tedavi edebilecek bir çözüm hâlâ bulunmuyor.

1957-1958 Asya Gribi salgını

Çin’de başlayan Influenza-A virüsünün ördeklerde mutasyona uğrayarak insana geçen bir salgın olduğu düşünülüyor. Asya gribi olarak adlandırılan hastalık, 2 milyona yakın insanın canına mal olmuş.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesi – H1N1 virusü Kaynak:Wikipedia (By Cybercobra at English Wikipedia, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9878954)

1968-1969 Hong Kong gribi

Influenza-A virüsünün mutasyona uğrayarak insanlara bulaşmasıyla gelişen Hong Kong gribi nedeniyle dünyada 1 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmiş.

2019-2022 Coronavirüs (Koronavirüs) (kısaltmasıyla COVID-19 ya da KOVID-19)

Yeni tip Coronavirüs ya da COVID-19, ilk olarak 2019 sonlarında Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıktı. Yüksek ateş, öksürük ve sonrasında gelişen zatürre ile seyreden yeni tip corona virüs, hızla yayılarak tüm dünyayı etkisi altına aldı. Göz, burun ve ağız yoluyla bulaşıp akciğerlere inerek tahribat yaratıyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün pandemi hastalık ilan ettiği koronavirüs veya COVID-19, bizim neslimize denk geldi. Etkileri de dünyada uzun süre devam etti. 7 milyon kişi öldü. Umarım tüm insanlık bu pandemiden büyük bir ders alır ve dünyayı daha yaşanır bir yer hâline getirmeyi başarırız.

Dünyayı sarsan epidemi ve pandemi (salgın hastalık) listesini hazırlarken dehşete kapıldım. Kendi neslimiz yeni tip coronavirüs derdine yakalanana kadar bu işin ciddiyetinin de farkında değildim. Umarım önlemler biran evvel alınır. Mahvettiğimiz doğa ananın bize verdiği mesajlara da kulak vermeye başlarız.

Salgın hastalıklarla yazarların ve Hollywood’un da ilgisini çekiyor. Epidemi kitapları yazıldı. Epidemi filmleri çekildi.

Haruki Murakami’nin dediği gibi:

Fırtına geçtikten sonra nasıl atlattığınızı hatırlamayacaksınız
Nasıl hayatta kaldığınızı da
Ancak bir şey kesindir;
Fırtınadan çıktıktan sonra fırtınaya girenle aynı insan olmayacaksınız.

Sağlıklı günler dileğiyle…