Diyarbakır ilinin Çınar ilçesinde bulunan Zerzevan Kalesi, Roma İmparatorluğu döneminde askeri yerleşim olarak kullanılmış. İnsanlığın kültürel gelişimini oluşturan farklı kültürel-inanç evrelerine ait izleri bir arada taşıyor, Pagan ve Hristiyan Roma’ya ait mimari yapılar döneminin bütün özelliklerini ve teknolojik gelişmelerini yansıtıyor. Kalenin içindeki tapınak Roma’nın doğu sınırındaki ilk tapınak ve dünyada ortaya çıkarılan son Mithraeum (Mithras Tapınağı) olma özelliği taşıyor. Bu özelliklerinde dolayı da Zerzevan Kalesi ve Mithraeum, UNESCO Dünya Kültür Mirası Geçici listesinde yer alıyor.
Bölgede Asur Dönemi’nde (M.Ö 882-611) Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin var olduğu, Pers Dönemi’nde (M.Ö 550-331) Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanının yol güvenliğinin sağlanması amacıyla kullanıldığı sanılıyor. Severuslar Dönemi’nde (M.S 198-235) asıl askeri yerleşim inşa edilmiş. Savaş olmadığı zamanlarda bu askeri yerleşimde yaklaşık 1.200 asker ve 400 sivilin yaşadığı tahmin ediliyor. Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios I (M.S 491-518) ve Justinianos I (M.S 527-565) dönemlerinde onarılmış, bazı yapılar ise yeniden inşa edilerek mevcut son hâline getirilmiş. Kale 639 yılında İslam orduları tarafından bölgenin fethine kadar kesintisiz olarak kullanılmış. Bu tarihten sonra stratejik önemini kaybeden Zerzevan Kalesi geçici barınak olmuş.
1890’larda kaleye yerleşen bir aile sonradan 17 haneye ulaşmış. 1967’de su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle Zerzevan’a oldukça yakın olan bugünkü Demirölçek Köyü’nü (eski ismiyle Kela Zerzevan) kurarak oraya taşınmışlar.
Zerzevan Kalesi’nde yaklaşık 1.400 yıl boyunca hiçbir kazı çalışması yapılmamış. Henüz başlayan kazılarda hem askerlerin hem de sivillerin yaşadığına dair kalıntılara ulaşılıyor. Romalılar’ın kullandığı ameliyat aletleri, ailelerin takıları, kadınların saç iğnesi, kandiller, seramik kaplar gibi hem günlük hem de askeri yaşama dair her türlü eser iyi korunmuş bir şekilde ortaya çıkarılıyor. Şu ana kadar hem pagan Roma hem de Hristiyan Roma’ya ait büyük bir koleksiyon ele geçirildi. Ayrıca Asur Dönemi’nden taş, metal, seramik eserler, Asur mührü bulundu. Yakın zamanda Zerzavan Müzesi yapılarak bu eserlerin sergilenmesi planlanıyor.
Rothschild ve Rockefeller ailelerinin 3. kuşak temsilcilerinin Mithras Tapınağı‘nı ziyarete gelmesi ise basında fazlasıyla merak uyandırdı. Bu ziyaretin neden gerçekleştirildiği bilinmiyor.
Zerzevan Kalesi nerede? Zerzevan Kalesi’ne nasıl gidilir?
İçindekiler
Zerzevan Kalesi, Diyarbakır-Mardin kara yolu üzerinde, Diyarbakır‘ın Çınar ilçesine bağlı Demirölçek mahallesi sınırları içinde yer alıyor. Buranın sadece sur içi 60 dönümlük alanı kaplıyor. Sur dışıyla birlikte yaklaşık 1.000 dönümlük alanda kazı ve araştırmalar devam ediyor.
Buraya organize turlara katılarak da gelebilirsiniz. Ben de dünyanın her yerine turlar düzenleyen arkadaşım Mehmet Altay’ın turu ile geldim. (Instagram: mehmetaltie / (541) 537-1225) Hepimiz hayranlıkla burayı gezdik.
Arkadaşım Mehmet Altay’ın düzenlediği GAP turunda grubumuzla Zerzevan Kalesi’ndeyiz
Burası ilginç keşifler yapılan bir yer olduğu için hepimiz heyecanlıydık. Zerzevan Kalesi’nde en ilginç keşiflerden biri de ABD ulusal sembolünü taşıyan bir rozet bulunması oldu. Rozetin 15. yüzyıl sonrası bir teknoloji kullanılarak üretildiği, 18. yüzyıldan itibaren yaklaşık 250-300 yıl toprak altında kaldığı anlaşıldı.
Oysa tarihi incelediğimizde ABD 1776 yılında kuruldu, motif 1782 yılında tasarlandı, bu tip rozet ya da düğmelerin erken örnekleri 1850’li yıllarda kullanılmaya başlandı, 1902 yılından itibaren de arma ABD ordusu tarafından da kullanılmaya başlandı. Zerzevan Kalesi’nde bulunan rozetin ABD’nin ilk kurulduğu zaman dilimine ya da kuruluşun hemen öncesine denk gelmesi ise oldukça şaşırtıcı. Şimdiye kadar dünyada hiçbir arkeolojik bir kazıda bu tip bir buluntuya rastlanmaması, bu rozetin Zerzevan Kalesi’ne nasıl geldiğinin bilinmemesi ise burayı oldukça gizemli bir hâle getiriyor.
ABD ulusal sembolünde Latince “E Pluribus Unum” yazıyor. ABD’nin ilk resmi sloganı olan “E Pluribus Unum”, “çokluktan birliğe” anlamına geliyor yani ABD’yi oluşturan 13 koloninin birliğini temsil ediyor.
ABD Ulusal Sembolu Kaynak:Wikipedia (By U.S. Government – Extracted from PDF version of Our Flag, available here (direct PDF URL here.), Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=41373752)
Zerzevan Kalesi’nde gezilecek yerler listesi
15 metre yüksekliğinde, 1.200 metre uzunluğunda surlarla çevrelenen yerleşimdeki kamu yapılarının bulunduğu güney alanda 22 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi (güney kule), kilise, yönetim binası, cephanelik (arsenal), kaya sunağı gibi kalıntılar yer alıyor. Kuzeyinde cadde-sokaklar ve konutlar var. Konutların bulunduğu alanda 54 adet su sarnıcı, yer altı kilisesi, yer altı sığınağı, Mithraeum, henüz işlevi belirlenemeyen birçok yapı var. Surların dışında ise yerleşime su sağlayan kanallar, sunu çanakları ve taş ocakları görülüyor. Nekropol alanında ise kaya mezarları ve tonozlu mezarlar bulunuyor.
Surlar
Savunma amacıyla inşa edilen yerleşim 12-15 m yüksekliğinde, 2-3 m kalınlığında surlarla çevreleniyor. 1.200 metre uzunluğundaki sur duvarında 10 adet burç ve 2 kule varmış.
Zerzevan Kalesi – Surlar
Gözetleme ve Savunma Kulesi (Güney Kule)
22 metre yüksekliğinde Güney Kule, gözetleme ve savunma kulesi olarak kullanılmış.
Gözetleme ve Savunma Kulesi (Güney Kule)
Kilise
M.S 6. yüzyıla tarihlenen kilisenin içinde bir vaftiz havuzu bulunuyor.
Zerzevan Kalesi – Kilise
Su Sarnıcı
Yerleşimin su ihtiyacını karşılayan 54 adet su sarnıcı var. Konutların önünde yer alan bireysel sarnıçlar dışında kamunun kullanımı için büyük sarnıçlar da yer alıyor.
Su Sarnıcı
Yönetim Binası
Zerzevan Kalesi’nin yüksek noktasında yer alan Yönetim Binası, kentin yönetildiği ve yöneticilerinin yer aldığı büyük bir kompleks.
Cephanelik (Arsenal)
Doğu duvarı yıkılan beşik çatılı binanın silah deposu olarak kullanıldığı sanılıyor.
Cephanelik (Arsenal)
Kaya Sunağı
Kaya Sunağı yapısının duvarlarından nişler görülüyor. Yapının sunu amaçlı kullanıldığı sanılıyor.
Zerzevan Kalesi – Kaya Sunağı
Konutlar
İki katlı konutların alt katı atlara ve besi hayvanlarına ayrılmış, üst katta askerler ve siviller yaşamış.
Konutlar
Mithraeum (Mithras Tapınağı)
Mithraeum yani Mithras Tapınağı, Roma’nın gizem dinine ait bir yapı. Yer altında ana kaya oyularak inşa edilen bu tapınak, Roma’nın doğu sınırındaki ilk tapınak ve dünyada ortaya çıkarılan son Mithraeum olma özelliği taşıyor. Hint-Pers kökenli Güneş Tanrısı Mithras; ışığı, savaşı, adaleti, inancı simgeliyor ve evreni kontrol eden tanrı olarak biliniyor. Öğretisi de dünyanın yaratılışı üzerine. Mithras gizem dini Roma’nın egemen olduğu bütün topraklarda, özellikle de askerler, aristokratlar ve tüccarlar arasında oldukça yaygınmış. M.S 2-3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nda etkili olmuş, M.S 4. yüzyılda Hristiyanlığın yayılmasıyla birlikte yasaklanmış.
Mithras Tapınağı’nın doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar, ortada büyük, yanlarda iki küçük niş bulunuyor. Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı plaka ortadaki büyük nişe konuluyormuş. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su çanağı ve hemen önünde yapının zemininde havuz bulunuyor. Mithras dini törenlerinde su ya da kan kullanılıyormuş, su çanağı ile havuz da duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıymış. Hristiyanlığın yayılması ile birlikte Mithraeum tahrip edilip kapatılmış.
Zerzevan Kalesi – Mithraeum (Mithras Tapınağı)
Yer Altı Sığınağı
M.S 3-7. yüzyıla tarihlenen yer altı sığınağı, ana kaya oyularak yaklaşık 400 kişinin sığınabileceği şekilde yapılmış.
Yer Altı Kilisesi
Roma döneminde kaya mezarı olarak kullanılan bölümler Hristiyanlığa geçince ilk yer altı kilisesi olarak kullanılmaya başlanmış.
Yer Altı Kilisesi
Sarnıçlar
Yerleşimin su ihtiyacını karşılayan 54 adet su sarnıcı var. Konutların önünde yer alan bireysel sarnıçlar dışında kamunun kullanımı için büyük sarnıçlar da yer alıyor.
Sarnıç
Zerzevan Kalesi öylesine önemli bir yer ki uluslararası TV’lerde de adını duyuruyor. Uluslararası Dünya Anıtlar Sitler Konseyi ICOMOS’un uluslararası bilimsel komitesi ICORP tarafından hayata geçirilen “ICORP-On The Road” projesi kapsamında burada belgesel çekimleri yapıldı. History Channel’ın 6 bölüm hâlinde 6 ülkede çekeceği belgesel serisi için Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağı çekimleri yapıldı. İnancın Hikayesi (The Story of God with Morgan Freeman) projesi kapsamında Zerzevan Kalesi’nde çekimler yapılması planlanıyor.
Ziyaret etmeden önce Zerzevan Kalesi’ni bu denli etkileyici bulacağımı hiç düşünemezdim. Muhakkak gitmenizi ve kendi gözlerinizle görmenizi öneririm.
Keşfetmeniz dileğiyle…
Yokuşu çıkmaya cesaret edemediğim için kaleye gelmemiştim. Sayende görmüş kadar oldum. Eline, emeğine sağlık canım.
Burayı keşke görebilseydim anneciğim. Çok değerli bir yer.
İlerleyen yıllarda çok daha popüler bir turizm noktası olacak Zerzevan
Ben de katılıyorum. Zerzevan Kalesi’nin adını çok sık duyacağız.